Miasto Radziwiłłów

Źródło: bialapodlaska.pl

W źródłach historycznych osadę Biała wzmiankowano po raz pierwszy w 1481 roku. Za założyciela osady uchodzi wojewoda trocki, hetman Wielkiego Księstwa Litewskiego — Piotr Janowicz zwany Białym. W tym okresie Biała znajdowała się w województwie trockim, które było częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego, następnie podlaskim, aż wreszcie od 1566 r. — brzeskolitewskim, będącym aż do rozbiorów częścią Wielkiego Księstwa. W 1522 r. osada otrzymała prawa miejskie. 

Aleksander Ludwik Radziwiłł

W czasie Unii Lubelskiej, w 1569 roku, miasto przejęli Radziwiłłowie. To wpłynęło na rozwinięcie się miasta, którego ówczesna nazwa brzmiała „Biała Książęca” lub „Biała Radziwiłłowska”.  Za swojego władania Radziwiłłowie wznieśli na terenie miasta wspaniały pałac, wybudowali liczne kościoły jak np. św. Anny, św. Antoniego i Narodzenia NMP, które do dziś stanowią dumę mieszkańców. W 1622 r. zbudowano tu zamek obronny, zaś w 1628 r., z fundacji Krzysztofa Ciborowicza Wilskiego, w mieście założona została Akademia Bialska, będąca od 1633 r. filią Akademii Krakowskiej (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. J. I. Kraszewskiego).


W latach 1655–1660 miasto było kilkakrotnie niszczone — najpierw przez Szwedów, a następnie przez wojska siedmiogrodzkie księcia Rakoczego i rosyjskie Chowańskiego, ale dzięki wsparciu właścicieli podniosło się z upadku. W 1670 r. Biała otrzymała prawa magdeburskie oraz własny herb z wizerunkiem Michała Archanioła stojącego na smoku. W okresie tym miasto stało się znanym ośrodkiem produkcji sukna i fajansu, a w latach późniejszych — także z produkcji wyrobów drewnianych. W XVII wieku w Białej zaczęli osiedlać się Żydzi, którzy wkrótce stali się najliczniejszą pod względem demograficznym i dominującą na polu ekonomicznym społecznością. (więcej o społeczności żydowskiej TUTAJ)

źródło: Muzeum Południowego Podlasia

źródło: sztetl.org.pl

Od poł. XIX w. następował powolny upadek dawnej świetności książęcej rezydencji i miasta. Przyczyniły się do tego klęski żywiołowe, zmiana właścicieli i zabory. Od 1815 r. Biała pozostawała pod zaborem rosyjskim. W tym czasie została stolicą powiatu, ośrodkiem administracyjnym i sądowym, co uchroniło miasto przed całkowitym upadkiem. W latach 20-tych XIX w. zbudowano, biegnący przez miasto bity trakt warszawsko- brzeski, a w 1867 r. zaś linię kolejową Terespol-Biała-Warszawa. W 1869 r. powstała Fabryka Przemysłu Drzewnego H.B. Raabego. Od 1874 r. działała Straż Pożarna. W okresie zaborów czynny był udział Podlasiaków w powstaniach narodowych, szczególnie w powstaniu styczniowym 1863-64 r., a także w rewolucji 1905-07 r. Pod koniec XIX w., w okresie prześladowań unitów podlaskich, miasto zostało w znacznym stopniu zniszczone.

W 1795 r. Biała Podlaska znalazła się w zaborze austriackim (Nowa Galicja), od 1809 r. należała do Księstwa Warszawskiego (departament siedlecki), zaś od 1815 r. — do Królestwa Polskiego (województwo podlaskie, a potem gubernia siedlecka). W 1912 r. władze rosyjskie dążąc do przyspieszonej rusyfikacji Pobuża utworzyły z części guberni siedleckiej i lubelskiej, nową — chełmską, w której skład wszedł istniejący od 1867 r. powiat bialski.

W czasie I wojny światowej miasto znalazło się od sierpnia 1915 r. pod okupacją niemiecką. Ponad trzyletnia okupacja zakończyła się dla miasta dopiero 31 grudnia 1918 r. Wkroczyły wówczas do Białej wojska polskie - 34 pułk piechoty, Niemcy się zaś wycofali. Nie dawało to jednak wolności dla całego powiatu. W lutym 1919 r. żołnierze z 34 pp stoczyli jeszcze z Niemcami bój pod Kobylanami, ok. 30 km od Białej Podlaskiej. 

źródło: pinterest.com (autor nieznany)

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Biała pozostawała ośrodkiem władz powiatowych i znaczącym ośrodkiem gospodarczym. Ponownie uruchomiono fabrykę Raabego. Od 1922 r. istniała tu fabryka lnu. W 1924 r. uruchomiono Podlaską Wytwórnię Samolotów. Oddano do użytku nowoczesną rzeźnię w 1929 r., a w 1935 r. elektrownię. W 1939 r. wybudowano dworzec PKS. W Białej stacjonował także od początku 1919 r. 34 pułk piechoty i 9 pułk artylerii lekkiej. 

Ponownie Biała Podlaska i Południowe Podlasie znalazło się w ogniu walk zbrojnych w czasie wojny polsko-sowieckiej. W dniu 3 sierpnia 1920 r. batalion zapasowy 34 pp stoczył walkę pod Białą Podlaską w okolicach Białki, Kozuli, Cicibora Wielkiego. Oddziały sowieckie zostały tymczasowo wyparte w stronę Bugu. Ostateczne usunięcie sowietów z Białej nastąpiło w dniu 17 sierpnia 1920 r. 

Napad Niemiec na Polskę we wrześniu 1939 r. zaznaczył się w Białej Podlaskiej licznymi nalotami. Zniszczono niektóre rejony miasta (fabrykę samolotów), zginęła również ludność cywilna. Biała Podlaska przez cały wrzesień 1939 r. była jedynym miastem na Lubelszczyźnie wolnym od wojsk niemieckich. Za to od 26 września do 10 października przebywali Rosjanie. W dniu 11 października do miasta wkroczyli Niemcy. Rozpoczęła się prawie pięcioletnia okupacja niemiecka. W ramach akcji AB w dniu 16 listopada 1939 r. aresztowano niemal wszystkich nauczycieli szkół średnich. W kolejnych latach okupacji następowały nowe fale aresztowań inteligencji, robotników i chłopów. Władze niemieckie zorganizowały w latach 1940-42 getto w rejonie ulic Grabanowska- Sadowa- Janowska-Prosta-Brzeska (ok. 10 tys. Żydów). W czerwcu 1942 r. przystąpiono do jego likwidacji. Ludność żydowska trafiła do obozów zagłady w Sobiborze i Treblince. W latach 1941-42 istniał także obóz jeńców radzieckich, w 1942 r. jeńców francuskich, a od 1943 r. włoskich. Niemcy w pobliskich lasach Grabarka i Bagonica dokonywali wielu skrytobójczych egzekucji. Na terenie miasta przeprowadzono też w 1943 r. dwie publiczne egzekucje ludności cywilnej. Podczas okupacji na terenie Białej i Podlasia działał ruch oporu. Dzień wyzwolenia z pod okupacji niemieckiej nastąpił w dniu 26 lipca 1944 r. Wówczas do miasta wkroczyły oddziały Armii Czerwonej. 

Miejsce upamiętniające publiczną egzekucję w 1943 roku.

Źródło: bialapodlaska.myoptimus.com